Argazkiak, eta beheko testua: Arrasate Zientzia Elkartea.

Arrasateko Etxetxikinek eraikitzeko bi egoera batzen dira, biztanleriaren hazkundea alde batetik eta Estatuan ETXE MERKEAK eraikitzeko ematen diren lege berriak bestetik.

Biztanleriaren hazkundea

Arrasaten 1900etik 1920raino biztanleria 3.200 pertsonak izatetik, 5.915 pertsona izatearaino igotzen da, 1906ean Union Cerrajeraren sorrera batetik eta Vasco Navarro trenbidea eraikitzarena 1917tik 1923raino bestetik, eskulan eskaria haunditu zuen eta biztanleriaren hazkundearekin batera etxe bizitzen eskasia handitzen zen. Familia bat bizi zen etxean familia batzuk bizitzen joan ziren edo ganbaretara bizitzera joaten hasi ziren.

Etxe Merkeen legeak

Etxe Merkeen legeak berriz Estatuan 1911, 1921 eta 1922ean onartzen dira, Inglaterran edo Frantzian egindako antzeko proposamenen adibideetatik hartuta. Etxeak eraiki behar ziren hirigintza esparrutik kanpo, onurak zituzten zergak ez ordaintzeko, lurrak erostean, lizentziak eskatzerakoan eta eraikita gero 20 urteetan besteak beste.

Patioak eta ortuak etxearen barnean kokatzen ziren, azalera estali gabeak guztiaren % 60 izan behar zuen (Etxe txikiñen auzunearen azalera ez eraikia da azalera osoaren % 83, hortaz % 23an gainditzen du eskatzen den gutxienekoa) eta ezin zen etxe merketzat hartu onuradunek ordaindu behar izanez gero beren diru-sarreren bostena baino gehiagoko urteko alokairua.

Lorategi herria Arrasaten

Eraikitzeko lurrak UCEMek Maria Barrutiari erosi zion (Luis de Hierroren emazteari 1923ko ekainaren 6an, Zalduspe baserria eta Betasolo lur zoroa 82.832,42 pezetagatik.

Betasolon 1924an eraiki ziren 18 Etxe Merkeen proiektoa Mariano Arteaga Villamor nafar arkitektoak egin zuen eta proiektoaren zuzendaria berriz Cipriano Artetxe Arkitektoa izan zen.

Etxeak eraikitzeko kostoa berriz 6.000 pezetarainokoa etxe bakoitzekoa izan zen.

Betasolo finkak guztira 4.466 m2 zituen eta horietatik etxeeatara iristeko hiru bideetarako (326 metro koadro) kenduta beste dena etxeen azalera 41 metro 2 eta ortuetarako 190 metro koadro etxe bakoitzendako izan ziren. Etxeak ez ziren handiak, baina etxe bakoitzak inguruan zeukan lur zoroarekin ordurarte ez ziren ezagutzen etxeak izan ziren Etxeak lorategiaz (lorategi eta ortuak batez be hasieratik).

Etxeak eraikitzeko kostoa berriz 6.000 pezetarainokoa etxe bakoitzekoa izan zen. finkak guztira 4.466 m2 zituen eta horietatik etxeeatara iristeko hiru bideetarako (326 metro koadro) kenduta beste dena etxeen azalera 41 metro 2 eta ortuetarako 190 metro koadro etxe bakoitzendako izan ziren. Etxeak ez ziren handiak, baina etxe bakoitzak inguruan zeukan lur zoroarekin ordurarte ez ziren ezagutzen etxeak izan ziren Etxeak lorategiaz (lorategi eta ortuak batez be hasieratik).

  

1924ko ekainaren 2ko Osoko Bilkurak “erabaki zuen Union Cerrajerako gerenteari (Toribio Aguirre) eskatutako baimena ematea hamazortzi etxe eraikitzeko Betasolo izeneko parajean, Udaleko Osasun Ikuskatzaileak txostena egin ostean.

Urte hartako ekainaren 16an erabaki zen “Betasolon eraikitako etxeen auzune berriak izena izango du Maalako auzoa, eta erabaki zen Etxe Merkeen Batzarra eratzea herrian.

Horrek guztiak adierazten du proiektua azkar garatzen ari zela, izan ere, 1924ko irailaren 26an Union Cerrajerak baimena eskatu baitzuen Etxe Merkeen auzunerako, baldintza hauetan: “urak eroateko obretarako, bidearen zati batean, udalaren jabetzakoa, hiltegira doana eta udalerriarentzat kargurik izan barik mesedea eta erosotasuna izango duena bizilagunentzat”.

Eskaera hori dela-eta Dagoberto Resusta alkateak, bertan ziren zinegotziek aho batez onartuta, azaldu zuen “Union Cerrajerak egin duen eskaera da oso mesedegarria, ez bakarrik entitate horrentzat, oro har bizilagun guztientzat ere bai, zeren egin asmo diren obrekin irekitzen da sarbide berri bat, zeinak komunikatzen baitu tren geltokiko errepidea Bergararako bide nagusia. Gainera, proiektu horrekin ados daude harakinak eta hiltegira joaten diren pertsonak.”

1924aren amaieran, baimena eman zitzaion Union Cerrajera sozietate anonimoari udalerriko jabetza publikokoko lurrak erosteko, tren geltokiko kalea eta Bergarako errepide nagusia lotuko zituen errepidea eraikitzeko, obrak exekutatu zitzan, udalak emandako baimenaren arabera, irailaren 26an egindako bilkura berezian emana, hiltegira doan zortasun bidea aldatzeari.

Union Cerrajerak zubi berri bat eraiki zuen Aramaio errekan, eta horrek bide eman zuen tren geltokiaren etorbidea eta Bergarako errepidea nagusia komunikatzeko. Eta bere kontura itxi zuen horma bat eraikiz. Maalako futbol zelaiko esparrua, errepidearekin mugan zegoena. Bide partikularra bezela ezaguna ordutik.

Hiltegia 1900an, Fulbol zelaia 1922an eta Txaparro etxea aurretik eraikitakoak ziren, Etxe txikinek baino lehenago baina errepiderik gabe.

Maizterrak, errentatik salmentaraino

1925-1930: lehen maizterren zerrenda aztertuta, denak Union Cerrajerako langileak ziren, gehienak ziren langile espezialistak, edo peoiak eta 24 errealeko jornal batekin egunean. Bazen enkargaturen bat ere, bulegoko langileren bat eta tailerreko ofizialak.

Maizterrek 30 pezetako errenta ordaindu behar zituzten hilean, beraz, 360 pezeta urtean.

1923ko ekainean, gizonen eguneroko jornala Unión Cerrajeran 24 erreal inguru zituen, hau da, egunean 6 pezeta irabazten zituzten, astean 36 pezeta, emakumeak erdia irabazten zituzten. Legeak zioen bezala urteko soldataren % 5 baino gutxiago ordaintzen zituzten maizterrak alokairua.

-------------------------------------------------------------------

Beheko testua: Noticias de Guipuzcoa (Anabel Dominguez)

Argazkiak: Arrasate Zientzia Elkartea.

Es uno de los vecindarios con marcada identidad en Arrasate. Coqueto donde los haya, su fisonomía responde al modelo urbanístico de ciudad jardín que desde Inglaterra se extendió a otras zonas de Europa durante el último tercio del siglo XIX y el primero del XX. “Es peculiar por su innovadorconcepto constructivo como viviendas unifamiliares, por su uniformidad, huertas anexas e inusual iniciativa para su edificación por parte de la Unión Cerrajera”, destacan los miembros de Arrasate Zientzia Elkartea (AZE), que han aprovechado el centenario de las popularmente conocidas como Casas Pequeñas o Etxe Txikiak para alumbrar un libro que recoge los principales retazos de la historia de esta calle. La publicación se presentará el próximo día 18 en Kulturate (18.30 horas).

El 2 de junio se cumplieron cien años de que el Ayuntamiento autorizara a la Unión Cerrajera la construcción de 18 viviendas en el terreno de Betasolo, que junto al del caserío Zalduspe, compró a la mujer de Luis de Hierro del Real, María Barrutia. La empresa, además, levantó un puente que permitió comunicar el camino de la Estación (Nafarroa Etorbidea) con la carretera general a Bergara.Entre la margen izquierda del río Aramaio, casi en su encuentro con el Deba, y la calle Maala, en un espacio orográficamente llano se dibuja un hermoso paisaje que echó raíces dentro de un contexto marcado por la fundación de la Unión Cerrajera en 1906, que disparó la demanda de mano de obra y, en consecuencia, el considerable crecimiento de la población. 

Este impulso demográfico se vio favorecido, igualmente, por la construcción del ferrocarril Vasco-Navarro. “De los 3.200 habitantes censados en 1.900, dos décadas más tarde esta cifra aumentó hasta 5.915”, cuenta Juan Ramón Garai Bengoa, integrante de AZE y, a su vez, oriundo de las Casas Pequeñas.

La reacción a la falta de vivienda obrera tuvo como respuesta el modelo residencial, que de forma algo poética recibió el nombre de ciudad jardín. Exportado de experiencias similares puestas en marcha en Gran Bretaña y Francia, se abrió por todo el Estado español a partir de 1911, cuando se promulgó la Ley de Casas Baratas, que diez años después conocería una segunda versión.“La renta que debían abonar las y los inquilinos era de 30 pesetas al mes; 360 al año.

En junio de 1923 el jornal diario de los hombres en la Unión Cerrajera era de unos  24 reales, es decir, seis pesetas al día; las mujeres ganaban la mitad. El alquiler venía a suponer casi la quinta parte del salario mensual, una cantidad que no podía superarse según establecía la ley de las Casas Baratas”, explica Garai. Este precio de arrendamiento se mantuvo hasta que el 26 de mayo de 1986 la empresa procedió a la venta, por 643.000 pesetas, de estas casas de dos plantas con una superficie total de 67,20 m2.El libro se detiene, asimismo, en las distintas nomenclaturas que ha tenido la calle. Tras su construcción se bautizó como Maala, y a finales de los 50 el lugar comenzó a ser conocido como Barrio Chino, hasta que dos vecinos, “alarmados”, acudieron al párroco José Luis Iñarra para pedirle consejo sobre un posible patrón para las Casas Pequeñas. 

El sacerdote no dudó en proponer el nombre de Virgen de Aránzazu y, de este modo, “se estableció el 9 de septiembre como el día de la festividad de la calle”, recuerda la publicación que ilustra su portada con una pintura del artista mondragonés Julio Galarta. Sin embargo, para el Consistorio continuó siendo calle Maala, hasta que en 2007, y por una cuestión práctica de diferenciarla de Maalako Errabala, el área municipal de Cultura planteó rebautizarla como Etxe Txikiak kalea.Las casas Facunda (actual comisaría de la Ertzaintza), Barrenatxo, la de Chaparro y Villa Amparo son otras edificaciones, algunas derribadas, de la calle, junto a empresas y negocios ya desparecidos como el matadero municipal, la carpintería de Patricio Osinaga Urrutia, Hidráulicas del Norte, Industrias Rima o el bar Politena. Los desarrollos urbanísticos han dado paso a otra estampa de un vecindario con un siglo de historia que tejen numerosos episodios. Las inundaciones del Día de San Agustín de 1942 (28 de agosto) que narran, en calidad de testigos, Mikaela Bakarte, Libe Bengoa y Sofía Jauregui, ocupan las páginas del libro. 

Es uno de los pasajes más tristes de un relato que se nutre de abundantes encuentros sociales. “En las fiestas esperamos a que los músicos, que tocaban encima de la tejavana de la serrería de la empresa Elma, hicieran el descanso para coger los micrófonos y cantar”, rememora Pepi Gorosabel, que era la protagonista de esta simpática escena junto a Asun Urrutia.

118 fotos, sin olvidar el cuadro de Iñaki Inda Leibar, visten la publicación, que incluye una relación de nombres de las personas que han vivido en Etxe Txikiak. Junto a las cinco familias que llevan desde los inicios: Arregi (Arrue), Uribe, Leibar-Inda, Bolinaga, y Eraña-Bengoa, nuevos vecinos han llegado en los últimos años al barrio, que a pesar de las amenazas (ha estado en dos ocasiones fuera de ordenación) se mantiene en pie, y recientemente, además, ha sido objeto de mejoras urbanísticas. Con personalidad. Con esencia y, sobre todo, con cien años a sus espaldas. De momento.