Leintzeko artzapezak 1583an alaba ezkondu zuenekoa / Cuando el arcipreste de Léniz casó a su hija en 1583
“Dextrarum iunctio” edo ezkontza zeremoniako eskuen heltzea. Erromako Inperioko sarkofago baten zatia, Museo nazionale di Capodimonte (CC BY-SA 4.0)
Ezkontza-erritoa elkarren segidako eta elkarren osagarri ziren bi egintzaz osatuta zegoen eta, gainera, ez ziren beti elizan egiten. Alde batetik, ezkontza-berbak edo promesak zeuden, etorkizuneko hitzen bidezko ezkontza deitzen zena, hau da, ezkontideen eta haien familien arteko akordio pribatu bat izaten zen, ondoren ezkontzeko. Bestetik, presenteko hitzen bidezko ezkontza zegoen, berehalako ezkontza izaten zena eta ezkonberrien haragizko batzearen ondoren batasun banaezin bihurtzen zena.
Etorkizuneko eta momentuko ezkontza berben arteko muga oso lausoa izaten zen eta sarritan bat bakarra ospatzen zuten, biak egin beharrean.
Azkenean, eta ez beti, Elizakoa zetorren, izaera solemnea emateko, ezkongaiek beila eta eztei-elizkizuna ospatzen zutenekoa. Ezkontzaren elizkizun hau Trentoko Kontzilioa (1545-1563) inposatzen saiatu zen, ahal izan zituen bide guztiak erabilita.
Izan ere, Trenton Elizak kontrolatzen ez zituen “ezkutuko” ezkontzak debekatzeko asmoa ezarri zuen, hau da, Elizaren autoritatearen esku-hartzerik gabe eta formalitateen beharrik gabe adostasuna emate hutsagatik ospatzen zirenak. Horregatik, “segurtasun juridikoa” emateko, Elizak ezkontza-erregistroak ezarri zituen, eta erregistro horietan ezkontideen izenak, lekukoak edo kasuan kasuko gotzain-lizentzia agertzen ziren.
Ezkontza-hitzen eta ezkontzaren arteko bereizketa zorrotza ezarri gura izan zuen, edo, bestela esanda, etorkizuneko eta presenteko hitzen arteko muga garbia. Eta ezkontza baliozkotzat jotzeko, derrigorrezkoak bihurtu ziren apaizaren parte-hartzea, bizpahiru lekukoren presentzia, ohartarazpenak edo ezkondeiak, eta haragi-batzea .
Elizaren lorpenik handienetarikoa ezkontzari sakramentu-izaera ematea izan zen (1563). Haren ondoriorik nabarmenenak izan ziren ezkontideen banaezintasuna eta dibortzioa benetako heresiatzat hartzea (baita adulterio-kasuetan ere). Dekretua, “Tametsi” deitua, derrigorrezkoa bilakatu zen Pirinioen hegoaldean, Felipe II.a erregeak 1564ko uztailaren 12ko Errege Zedularen bidez ezarri zuenetik.
Baina ez da hauen kasua gaurkoa. Beste bikote baten berri eman nahi dizuet. Hauek ziren Joan Lara, Gabon Lara eta Ana Arzamendiren semea, eta Maria Perez Urrutia, Leintzeko artzapeza zen Martin Urrutia eta Maria Sologaxtoa ezkongabearen alaba.
Ezkontza, itxura guztien kontra, ez zen parrokian egin, emaztegaiaren aitak Iturrioz kalean zuen etxean baizik. Pedro de Urtueta abadearen aurrean bihurtu ziren senar-emazte, 1583ko uztailaren 2an. Lekukoak izan ziren Francisco Abad de Celaa, Esteban Abad de Barrutia eta Mateo Arzamendi, baita herriko eta Aramaioko bizilagun asko ere. Hurrengo egunean, uztailaren 3an, ustezko haragizko batzearen ondoren, Pedro Santa Maria batxiler eta apaizak bedeinkatu zituen. Horrela, Elizak agindu moduan, senar-emazte bilakatu ziren Joan Lara eta Maria Perez Urrutia, Leintzeko artzapez eta bikarioaren alaba.
El rito nupcial consistía en dos actos sucesivos y complementarios, que no tenían por qué celebrarse en la iglesia. Por un lado, estaban los esponsales o promesa, lo que se llamaba el matrimonio por palabras de futuro, que era un acuerdo privado entre los cónyuges y sus familias, con el fin de casarse posteriormente. Por otro, el matrimonio por palabras de presente, que conducía al casamiento inmediato y que se convertía en unión indisoluble después de la cópula carnal de los recién casados.
Esta diferenciación entre palabras de presente y de futuro no se cumplía en todos los casos y solía reducirse frecuentemente a una sola unión. Es decir, no se celebraban los dos actos, sino uno solo.
Finalmente, aunque no siempre, llegaba la unión en la iglesia, donde se le daba carácter solemne, con la velación o misa nupcial de los contrayentes. Éste fue el rito que por todos los medios trató de imponer el Concilio de Trento (1545-1563) y lo consiguió.
En efecto, en Trento la Iglesia se marcó el propósito de prohibir los matrimonios “clandestinos“, no controlados por la Iglesia, es decir, aquellos que tenían lugar por la mera prestación del consentimiento sin intervención de la autoridad eclesiástica y sin necesidad de formalidades. De ahí que para dotar de seguridad jurídica, impusiera los registros matrimoniales, en los que se consignaban los nombres de los contrayentes, los testigos o la licencia episcopal correspondiente.
Impuso la distinción entre esponsales y matrimonio o, dicho de otra forma, las diferencias entre las palabras de futuro y las de presente. Y, para considerar válido el matrimonio, se requirió la intervención del sacerdote, la presencia de dos o tres testigos, las amonestaciones o proclamas, y la consumación.
El pueblo vasco guarda auténticos tesoros de fórmulas usadas en estos matrimonios previos a la regulación establecida por el Concilio de Trento, documentados entre 1506 y 1557. En algunos de ellos, además, indicaron que los contrayentes se agarraban sus manos derechas, mientras decían las expresiones utilizadas para casarse. Este gesto de las manos está presente, incluso, en obras romanas de familias adineradas que se hacían representar en la ceremonia de su casamiento. En contextos cristianos se mantuvo la misma costumbre y es posible verla, por ejemplo, en las figuraciones de los Desposorios de la Virgen, como en el retablo de Lekeitio. Incluso después del Concilio de Trento, en 1607, pintó de esa manera Francisco de Mendieta a la pareja de hidalgos que se casaron en Begoña.
Pero no es de éstos, sino de otra pareja, de la que os quiero hacer partícipes a quienes leéis este blog. Se trata de Joan de Lara, hijo de Gabón de Lara y su mujer Ana de Arzamendi, y María Pérez de Urrutia, hija de Martín de Urrutia, presbítero y arcipreste de Léniz, y de María de Sologaxtoa, soltera.
0 comentarios