Harriak jasotzeko Erdi Aroko gailuaren markak Mondragoeko San Juan Bataiatzailearen parrokian / Marcas de la pinza elevadora medieval en la parroquia de San Juan Bautista de Mondragón

By Alfonso Donnay - jueves, abril 29, 2021

 San Juan parrokiara hurbildutakoan, batek baino gehiagok harriei begiratuko die eta konturatuko da denetarikoak daudela, ilunak, argiak, gorrixkak, luzangak, estuak, zabalagoak, gogorragoak, maskalagoak. Baita bista-bistan zulo batzuk erdialdean dituztenak ere. Horiei, hain zuzen, erreparatuko diegu hurrengo lerro eta irudietan, zulook Erdi Aroan erabiltzen zen gailu baten testigantza apartak direlako.

Cualquiera que se acerque a la parroquia de San Juan tal vez en lo primero que preste su atención sea en las piedras. Observará que hay de todo, claras, rojizas, oscuras, alargadas, estrechas, más anchas, más duras, más frágiles. También que algunas tienen unos agujeros en el centro, bien a la vista. En las siguientes líneas e imágenes nos fijaremos en estas últimas, porque estos agujeros son testimonios inequívocos de un dispositivo que se utilizaba en la Edad Media.


1.arg. Iturriotz kale aldeko orma. Nagusi dira zulodun harlanduak. Argazkia: Pedro Narvaiza.


Guk ezagutzen dugun eraikina 1448ko sutearen ondoren jasotakoa da. Izan ere, bandoen arteko liskarretan herriari su eman zioten eta parrokia kiskalita geratu zen. Horregatik, berriaren berriz eraiki behar izan zuten, kostata, herria oso pobretuta geratu zelako. XVI mende hasieran bukatutzat eman zuten, kanpandorrea egindakoan. Prozesu luze honetako dokumentazioa oso urria da eta, hargin markak ugariak diren arren, ez dakigu zeintzuk izan ziren hargintza lanaz arduratu zirenak, ezta harria nondik ekarri zuten ere, edo non landu zuten, harrobian edo obran bertan.

El edificio que conocemos es posterior a la quema de 1448, cuando en la guerra de bandos prendieron fuego a la villa y la parroquia quedó calcinada. Por eso, tuvieron que reconstruirla de nuevo, con un gran esfuerzo, porque el pueblo quedó empobrecido. A principios del siglo XVI se dio por concluido, con la construcción del campanario. La documentación de este largo proceso es muy escasa y, aunque abundan las marcas de canteros, no sabemos cuáles fueron los encargados del trabajo de cantería, ni de dónde trajeron la piedra o dónde la trabajaron, si en la cantera o en la propia obra.

2.arg.Arbotante bat. Arkuaren dobela guztiek daukate erabilitako gailuarentzako zuloa. Argazkia: A.I. Ugalde 



Parrokiako eraikina harrizkoa da eta harriak bata bestearen ondoan jartzeak eta, batez ere, bata bestearen gainean metatzeak makina bat buruhauste emango zien orduko harginei. Zelan jaso zituzten halako pisu handiko harritzarrak, zimenduetatik hasita, kanpandorreraino? Badakigu zein erreminta eta makinaria zerabilten obran edo harrobian? Ezetz erantzun dezakegu, ez baitugu testigantza idatzirik San Juan parrokiako paperen artean. Baina badaude beste informazio iturri batzuk, oso fidagarriak, eta horiek izango dira guretzako funtsezkoak Erdi Aroko mendeetara hurbiltzeko. 

Pentsatu dezakeguna da San Juan parrokia jasoko zutela orduan eraikuntzan ohikoak ziren teknikak erabilita, eta beste leku batzuetan egiten zuten antzera jokatuko zutela. Horregatik, aipaturiko zulodun blokeak abiapuntu hartuta, eta Erdi Aroko ilustrazioekin lagunduta, saiatuko gara imajinatzen zein itxura izango zuen obra handi hark beharginek lanean zihardutenean. Hori bai! Argi eduki behar dugu ilustrazio hauetan ez dugula bilatu behar zehaztasun teknikorik, ingeniaritzako trataturik, ilustratzaileen asmoa ez zelako izaten espezialistei erakustea zelan egiten ziren garabiak eta antzeko tramankuluak, idatzitako pasarteak argitzea baizik, irakurleari testua ulertzen laguntzea. Eta non lortzen zuten inspirazioa, esaterako, Itun Zaharreko Babelgo dorrearen eraikuntza adierazteko? Begien aurrean zituzten obretan. Horregatik dira hain interesgarriak ilustrazio horiek, sasoian sasoiko kronika irudiztatu gisakoak direlako. 

El edificio se construyó en piedra y el trasiego de piedras para su colocación en horizontal y, sobre todo, superponerlas en vertical, según se avanzaba en el muro, les causaría a los canteros de la época más de un quebradero de cabeza. ¿Cómo consiguieron elevar semejantes bloques desde los cimientos hasta el campanario? ¿Sabemos algo de las herramientas que utilizaban en la cantera o en la fábrica, que era la manera de llamar a la obra en construcción? Si nos atenemos a las pruebas documentales, habremos de responder que no. Pero existen fuentes de información fidedignas, muy válidas para acercarnos a la Edad Media. 

Lo que sí podemos pensar es que elevarían la parroquia de San Juan con las técnicas que entonces eran habituales en la construcción y que actuarían de forma similar a como lo hacían en otros lugares. Por ello, a partir de los citados bloques con agujeros, y con la ayuda de ilustraciones medievales, intentaremos imaginar qué aspecto tendría aquella gran obra cuando los operarios trabajaban en ella. ¡Eso sí! Debemos tener claro que en estas ilustraciones no hallaremos ninguna precisión técnica, ningún tratado de ingeniería, porque la intención de los ilustradores no era enseñar a los especialistas cómo se hacían las grúas y artilugios similares, sino aclarar los pasajes escritos, ayudar al lector a entender el texto. ¿Y dónde se inspiraban, por ejemplo, para mostrar la construcción de la torre de Babel del Antiguo Testamento? En las obras que tenían delante de sus ojos. Por eso son tan interesantes estas ilustraciones, porque resultan ser una especie de crónicas ilustradas de su tiempo.



1.irudia, Vézelayko Madalenaren eraikuntza, Bertheren gidaritzapean, Girart de Roussillonen emaztea zena. Ezkerraldean, eliza jasotzen ari dira. Osteko ormaren eraikuntza etenda dago eta horregatik zohiez babestuta agiri dira gainak, izotzak eta eguraldi kaskarrak hondatu ez ditzan. Estalpean, harginak lanean. Eta aurrenengo, orgatila eta angarila bana, molddun harriak garraiatzeko. Histoire de Charles-Martel et de ses successeurs, 1448-1465, Brusela, Bibliothèque Royal, ms. 6, fol. 554v.


En un tiempo en el que primaba la fuerza humana, también disponían de máquinas para facilitar el trabajo. Imprescindibles, por otra parte, para poder realizar una obra monumental. Como se ha mencionado anteriormente, deberíamos distinguir entre el acarreo en horizontal y el levantamiento en vertical. Para desplazar los bloques horizontalmente, usarían la fuerza bruta, bien levantándolos directamente, empujándolos o utilizarían palancas, arrastraderas, angarillas o carretillas (ilustración 1).


Giza indarra nagusi zen garai hartan, makinak ere bazituzten lana arintzeko. Ezinbestekoak, bestalde, halako obra eskerga egin ahal izateko. Arestian aipatu moduan, harritzarrok jasotzean bereizi beharko genituzke horizontalean egindako garraioa eta bertikalean. Horizontalean mugitzeko, zuzenean altxatu edo bultzatuta, palankak, lerak, angarilak edo orgatilak erabiliko zituzten (1. irudia). 


Beste kontu bat da pisu handiak gora altxatzea, gaitzagoa eta konplexuagoa zena. Angarilan edo bizkar gainean zama hartuta eskaileran gora joatea ahaztu barik (2. irudia), makinaria ere bazuten. Poleak eta garabiak (2, 3, 4, 5, 6 eta 7. irudiak) arruntak ziren. Batzuetan sokari tiraka usatuko zituzten (4. irudia), edo trakziorako dibidieta (5 eta 6. irudiak) edo gurpilen bitartez (2, 3 eta 7. irudiak). Sokak eta kateak ere ezinbestekoak ziren. Eta zer esanik hauen muturrean egoten ziren bitartekoak zama trabatzeko. Askotan, gako soila besterik ez zen, han isegitzeko baldea, otzararen bat edo soka edo kateen bitartez lotutako harria (3 eta 4. irudiak). 

Otra cuestión más difícil y compleja es la elevación de semejantes cargas. Sin obviar que subirían escaleras arriba con los bultos a la espalda o sujetando las angarillas (ilustración 2), también disponían de maquinaria. Las poleas y grúas (ilustraciones 2, 3, 4, 5, 6 y 7) eran habituales. A veces bregarían tirando directamente de la cuerda (ilustración 4), o manejando el cabrestante (ilustraciones 5 y 6) o las ruedas (ilustraciones 2, 3 y 7). También eran imprescindibles las cuerdas y las cadenas, en cuyo extremo se colocaba el artilugio para sujetar la carga. Muchas veces se trataba simplemente de un simple gancho, para colgar de él el cubo, alguna cesta o la piedra atada por cuerdas o cadenas (ilustraciones 3 y 4).


3.irudia, Babelgo dorrearen eraikuntza, Nemrod erregearen esanetara. Harginak askotariko zereginetan. Zama handiak jasotzeko bi modu ohikoenak agiri dira. Ezkerraldean, ilustratzaileak ondo asmatu ez badu ere irudikatzen, bi kakodun gailua edo kurrikak; eskuma aldean, ostera, sokekin lotuta dihardute. Indarra, trakzioa, egurrezko gurpilaren bidez egiten da. Igotzeko, eskailerak eta lanerako, orman trabatutako aldamioa. Goian, harginak harlandu ilarak taxutzen. Rudolf von Ems, Weltchronik, 10.5076/e-codices-zbz-Ms-Rh-0015, fol. 6v, c.1340/50, Zentralbibliothek, Zürich (Suitza).


Beste era batekoak ziren kakodun kurrikak edo atzapar moduko batzuk, pisuaren indarraz zamaren inguruan estutzen zirenak. Harriari eusteko, alde bakoitzean, zulo bana egin behar zitzaion blokeari, kurriken bi kakoak txertatzeko (4, 5, 6 eta 7. irudiak). Zuloak parean egiten ziren, gehienetan oreka puntutik gora, zuzenean bere tokian jarri ahal izateko eta maniobra larregirik egin barik (1 eta 2. argazkiak). Hauek dira, alegia, gure parrokian bista-bistan daudenak eta, zeharka bada ere, orduko tekniken inguruan berba egiten digutenak.

La otra modalidad consistía en una pinza de elevación, como si se tratara de unas tenazas con garfios en sus extremos, que sujetaban la carga por la fuerza de su peso. Para sujetar el sillar había que hacer un agujero a cada lado del mismo (ilustraciones 4, 5, 6 y 7), generalmente por encima del punto de equilibrio, y poder colocarlos directamente en su lugar, sin realizar maniobras excesivas (fotos 1 y 2). Estos sillares son los que están bien a la vista en nuestra parroquia y son los que nos retrotraen indirectamente a las técnicas medievales.


4.irudia, Babelgo Dorrearen eraikuntza Jainkoaren begiradapean. Harginak lanean, estalpe batean; beste bat, harlanduaren angelua eskuadraz frogatzen, mortero-ginen eta, bizkar gainean, zerbaiten garraioan. Gorengo, garabi bi. Batean, balde bat dute zintzilik; bestean, harri bat jasotzen ari dira bi kakodun kurriken bitartez. Meister der Weltenchronik, Weltchronik in Versen, c. 1370, Bayerische Staatsbibliothek, München (Alemania). 

5.irudia, Harginak blokeak ebakitzen. Beste batzuk, garabiaren bitartez, jasotzen, dibidietari eraginda. Harlanduak zuloak prest dauzkate kakoak sartzeko. Diebold Schilling, Amtliche Berner Chronik, Bd. 1, S. 292 und 451, ms. Helv. I, 1, 2, 1478-1483, Bibliothèque de la Bourgeoisie, Berna (Suitza).



6.irudia, Hiru tantaidun tramankulua. Bi gizonek dibidietari eragiten diote, beste batek prestatu duen harria jasotzeko, kakodun kurrikez baliatuz. Lurrean, harlandu askotarikoen artean, erremintak dauzkate. Diebold Schilling, Spiezer Chronik Bern,·Mss.h.h.I.16 Folio 755, 1484/85, Bibliothèque de la Bourgeoisie, Berna (Suitza).




7.irudia, Babelgo dorrearen eraikuntza. Ezkerrean, harginentzako aterpea ikus daiteke, landu beharreko harrientzako babeslekua. Ilustrazioko garabiaren gurpilari, kakodun kurrikak dauzkana, gizon bik eragiten diote; tentuz lotutako aldamioak ditu eta orman finkatuta dago. Gaztelako Juana I.aren Ordu liburua, BL Add Ms 35313, 34r., c. 1500, Londres, British Library.


Erdi Aroko ilustrazio edo miniaturak lagungarri izan badira gure parrokiako zulodun harrien zergatia jakiteko, balio izan digute ikusteko zelan egiten zuten lan gure aurrekoek. Ziur nago elizaren inguruan aterpe bat edukiko zutela harginek, harrobitik ekarritakoak lantzeko; esku artean erabiliko zituztela eskuadrak, konpasak, zizelak, pikatxoiak eta mailuak; morteroa egiteko aitzurrak, eta, blokeen arteko morteroa zabaltzeko, paletak. Eskailerak eta aldamioak ere erruz ikusiko ziren inguruetan eta lanak eteten zirenean, eguraldia zela edo dirurik ez zegoelako, gainak ondo babestuko zituzten zohiaz, egindakoa hondatu ez zedin. Izan ere, mondragoetarren asmoa eliza itxuroso bat egitea izan zen eta garaiko teknika eta lan egiteko moduak erabili zituzten, XXI mendeko arrasatearrok darabilzkigun moduan. 

Las ilustraciones o miniaturas medievales nos han servido para conocer la razón de las piedras con agujeros de nuestra parroquia, para ver cómo trabajaban nuestros antecesores. No albergo ninguna duda de que alrededor de la iglesia dispondrían los canteros de un refugio donde labrar las piedras traídas de la cantera; de que emplearían entre sus manos escuadras, compases, cinceles, picachones y martillos; azadas para elaborar mortero, y paletas, para extender el mismo entre los bloques. Las escaleras y andamios se verían con profusión en la obra. Y durante todos los años en que se prolongó la edificación, muy a menudo se verían obligados a cubrir con tepes los muros y tramos a medio construir, para que las inclemencias meteorológicas no hicieran de las suyas. Los mondragoneses de la Edad Media, para erigir una iglesia notable, hicieron uso de las técnicas y maneras de trabajar de su época, igual que lo hacemos los/las arrasatearras del siglo XXI.


Ana Isabel Ugalde Gorostiza (UPV/EHU eta AZE)


BIBLIOGRAFIA:

Colombier, Pierre du, Les Chantiers des cathédrales, Paris, 1973.

Rocha Martinez, Carmela; Barruso Barés, Pedro; Larrañaga Zulueta, Miguel; Lema Pueyo, José Ángel, Vélez de Mendizabal, Josemari, San Juan Bautista de Mondragón-Arrasate: Una interesante e inacabada historia, Parroquia de San Juan Bautista de Mondragón-Arrasate, 2000.

Recht, Roland, Les Bâtisseurs des cathédrales gothiques, Strasbourg, 1989. 

Schröck, Katja, Stone Setting Practiced by the Masons of the Naumburg and Meissen Cathedrals a Comparative Look at Stone Setting Techniques, in L Haselberger, R Holod, RG Ousterhout (ed.), Masons at Work, Chicago, 2012, 1-17. 

Ugalde, Ana Isabel, Parroquia de San Juan Bautista de Mondragón, Euskonews, 8. zenbakia, 1998-10-30 / 1998-11-06, https://www.euskonews.eus/zbk/8/parroquia-de-san-juan-bautista-de-mondragon/ar-0008001006C/

Ugalde, Ramon, Parrokiako hegoaldeko markak: hiru aukera?, https://mondraberri.eus/parrokiako-hegoaldeko-markak-hiru-aukera-ramon-ugalderen-testua/ 





  • Share:

You Might Also Like

0 comentarios